Ós dez anos Chano é enviado polos seus pais a Marín, interno no colexio San Narciso, onde estudiará ata sexto de bacharelato. Segue a ser un rapaz tímido, apoucado e de moi bo comportamento, estudioso e formal, a pesar de que despois manifestaría que non era do seu agrado aquel tipo de educación, disciplinada, con formación relixiosa e do espírito nacional. Eu son un reaccionario daquela educación, deixounos dito. As súas lembranzas sobre ese período eran frontalmente opostas, por minguadas, ás lembranzas da infancia, nas que sempre se recreaba, se estendía e diluía con gusto. A etapa de Marín, onde pouco máis sabemos có feito de seren tempos escasamente felices, que a súa evasión principal era a práctica do fútbol e que foi o lugar onde tivo a súa primeira noiva, vese complementada por outra non moito máis feliz —se nos atemos o que Chano nos dicía—: a do ano no que estudiou o Preu (curso preuniversitario) no colexio La Salle de Santiago.

Fíxose universitario no ano 1971, e elixiu a carreira de boticario por mero compromiso familiar, e porque tampouco había ningunha carreira que me interesase. Á fin dese curso detéctaselle o mal que xa non o deixaría en toda a súa vida: a enfermidade de Crohn. Ten que ser sometido á primeira de moitas operacións cando contaba dezaoito anos. Como non todo habían ser desgracias, é tamén o ano no que coñece, nunha festa en Augas Santas —na terra do Canón de Pao— a Mariluz, a muller que tamén o acompañaría ata o final dos seus días, e que tería unha importancia extraordinaria na vocación de Chano por un cinema galego afirmado nas raíces. El cóntanos así aquela circunstancia: A partir de casar con Mariluz descubrín unha Galicia diferente. A Galicia máis vella, máis pura da xente de Rubillón. E quedeime en Rubillón dalgún xeito. Fíxome sentir o lancexar da terra moi forte. Rubillón fíxolle lembrar as xentes da aldea que coñecera en Forcarei, pero tamén alí descubriu outro eixo primordial do que logo deviría o cerne da súa filmografía: o mundo da emigración, nunha terra sangrada polo éxodo a América, onde case cada familia tiña algún dos seus compoñentes en México, en Brasil, en Venezuela ou na Arxentina, e algunha levaba xa varias xeracións collendo o camiño que rara vez ten volta, alomenos definitiva. De aí sería de onde tiraría ese mundo de contrastes que logo tomaría corpo no cochazo do Birutas, en "Sempre Xonxa", ou no que trae a maleta cos dólares de "Mamasunción", circulando os dous polas corredoiras da aldea.

No ano 1974 casa con Mariluz sendo os dous aínda estudiantes de Farmacia. En 1975 Mariluz regalaríalle o que daría pé á carreira de cineasta de Chano: un tomavistas Minolta super-8. Dámonos conta da relevancia de Mariluz, que fornece a Chano do potencial material para comezar a rodar e pono, por outra banda, en contacto coa realidade que Chano plasmará no celuloide de xeito maxistral. Desde que ten esa poderosa arma captadora de imaxes e é tamén dono desa mentalidade comprometida, tardará só un ano en escribir o seu primeiro guión, a adaptación para unha curtametraxe do "Sempre en Galiza" de Castelao, e outro ano máis en poñerse a rodar. Porálle o título de "Os paxaros morren no aire", e con ela gañará os seus primeiros premios: o "Filme de Oro" do Ministerio de Cultura no Certame de Vilagarcía de Arousa, e o "Quijote de Honor" do certame Ciudad de Alcalá de Henares, este último xa no ano 78. A aposta de Chano polo cinema galego e en galego ten lugar, pois, desde o seu primeiro traballo, algo que seguirá poñendo de manifesto cando conte con moitos máis medios, tanto teóricos coma técnicos, ó longo de toda a súa intensa, aínda que breve, filmografía.

"Os paxaros morren no aire" é un exemplo certeiro do que habería de ser, co tempo, o setenta por cen da filmografía de Chano: dificultades técnicas e de guión, dificultades económicas, dificultades de "distribución" e un tesón fóra do normal para tratar de mitigar todas esas dificultades. Chano tivo que facer moitos esforzos e contar mesmo coa axuda dos propios compañeiros do equipo técnico e do semiprofesional elenco á hora de adaptar un guión excesivamente complexo para os medios cos que contaban. Aínda así, o resultado estivo a unha altura profesional, e acadou os galardóns que enriba citabamos. Trata a historia dunha rapaza que pretende construír unha ponte imaxinaria entre dous montes, cavilando que eso sería un grande adianto para a súa vila. Bótase ó camiño para buscar axuda, e atópase con Castelao e con Basilio Álvarez, cos que vive a trama desta pequena fábula. Traballan nela Alfonso Armada, Antón Casal, Pili Lorenzo, Xosé M. Olveira "Pico" e Xosé Ramón Rodríguez, entre outros. As localizacións pertencen a Rubillón (a terra de Mariluz), Ponte Caldelas, Cabrais, Santa Uxía de Ribeira e a praia de Arealonga.

Sen tregua na actividade que xa o ten atrapado, ponse mans á obra coa súa primeira longametraxe, tamén en super-8 —a economía non dá polo de agora para se lanzar ós 35 mm.—, que toma corpo no ano 79, aínda que non se estreará ata o ano 82. Esta titularíase "Eu, o tolo", tería unha duración de 110 minutos e sería tamén a primeira longametraxe do noso cinema, xunto con "Malapata" (esta en 16 mm. e de 75 minutos), de Carlos López Piñeiro, co que volvería compartir honra de pioneiro, despois no formato 35 mm., cando os dous estrearon no 89 "Sempre Xonxa" e "Urxa", respectivamente. A longametraxe rodouse por terras de Forcarei, Ponte Caldelas, Marín, Muros, Rubillón, Pontevedra, Esteiro, Vigo e Santiago. É unha obra moi particular dentro da súa filmografía, moi simbólica, cun marcado ton surrealista e mesmo satírico. Conta a vida de "Eu", un personaxe estrafalario que vivirá diversos aconteceres, coma o de casar cunha bicicleta que posteriormente será asasinada. Eu será apreixado e metido no cárcere, fuxirá de alí e chegará a se converter en presidente do goberno. Como podemos observar, Chano optou nesta súa segunda obra por unha sátira política un chisco revesgada e metafísica.
Tanto "Eu, o tolo" coma "Os paxaros morren no aire" teñen en común o formato no que se rodaron e a forma un tanto curiosa de exhibición. Coas dúas emprenderon camiño Chano e Pablo Barreiro polas aldeas, vilas e colexios de Galicia adiante, nunha fermosa odisea que nos relata Xoán Acuña: "Do mesmo xeito que os pioneiros, digamos Isaac Fraga ou José Gil, percorrían Galicia cos aparellos ó lombo para levar a maxia do cinema ata o recuncho máis afastado da nosa terra, Chano, que nunca tivo automóvil, tirábase ás estradas, camiños e corredoiras coas dúas únicas copias da película —falaba, neste caso, de "Os paxaros morren no aire"— no peto, facendo dedo, e listo a subir en calquera cousa de catro rodas, ou incluso de dúas, que o levará ó seu destino. Proxectaban en garaxes, escolas, teleclubes, asociacións culturais e de veciños... Eran, como dicía o director coa súa acostumada retranca, "guerrilleiros todo terreo ", loitando por facer cine galego, desde Galicia e, se era posible, para todo o mundo ".

Péchase, tras destas dúas primeiras películas, a etapa do formato afeccionado, o super-8, que xa nunca volverá a utilizar. No que toca á súa vida familiar establécese, o mesmo ano en que roda "Eu, o tolo", na cidade de Vigo, onde rexentarán el e mais Mariluz unha botica da rúa Torrecedeira. E comeza unha nova etapa, pero non precisamente de relaxación. O escéptico Voltaire dicía que o home naceu para vivir entre as convulsións da inquietude ou a letarxia do aburrimento. Resulta evidente que Chano non nacera para a letarxia, posto que de contado se puxo a esbozar o que había ser a obra pola que máis se recoñece aínda hoxe. E temos que volver a Forcarei e á nenez, e tamén á temática da emigración. Chano decide poñer en imaxes a historia que lembraba daquela velliña, María Rosa da Regueira, que ía día si e día tamén ó correo, a pesar de que nunca chegaba a carta que ela agardaba sen desmaio. Agardaba, coa paciencia e a porfía propias da muller da aldea, recibir algún día novas do seu fillo emigrado a México sendo a penas un neno. Así, entre o que el lembraba e o que lembraba Manuel Barreiro, o outro protagonista da historia —o carteiro que se interpretaría a si mesmo—, foi confeccionando un guión que el mesmo cría nun principio demasiado localista, pero que remataría por ser aclamado no mundo enteiro. O propio Chano nos declaraba no ano 1985: "Ó principio, pensei que era un tema exclusivamente galego, pero quedei sorprendido ó comprobar persoalmente a dimensión universal do tema, que comprende e sinte xente de calquera parte do mundo".
"Mamasunción" é a crónica dunha pequena epopea dos sentimentos, a historia dun conto incrible que foi real coma a vida mesma, pero é, sobre todo, un canto á vida rural, á vida da aldea ancestral que Chano sentía latexar tan dentro. E é, sen deixar de ser todo o anterior, unha homenaxe á muller labrega que se había prolongar e agrandar en "Sempre Xonxa"; un fermoso cumprido a quen tivo que botar a casa ó lombo, na sangría daquela inclemente emigración que fixo ficar moitos fogares galegos sen homes. A mesma muller que, ela soa, armada cunhas gallas, fai fronte ó raposo que se lle mete no galiñeiro ou á que lle sobra valor para parir tamén soa sen axuda de ninguén —outras dúas lembradas escenas de "Sempre Xonxa"—; a mesma muller anónima que inspirara a Xosé Luis Rivas Cruz, "Mini", aquela canción, crúa e tenra a un tempo, que titulara "Muller", co seu grupo "Fuxan os Ventos". Cómpre lembrar que "Mini" estivo de mestre en Forcarei varios anos e que despois había poñer música, xunto con Pablo Barreiro, á "Mamasunción" de Chano, e mesmo estivo a piques de interpretar ó mestre don Xosé Luis de "Sempre Xonxa" antes de que tomase o relevo Roberto Vidal Bolaño. Nunha das escenas máis intensas da longametraxe protagonizada por Uxía Blanco, aquela na que Pancho comenta con Xonxa a decisión xa case firme de se embarcar cara a América, ela inquíreo: "¿E eu? ", e o home responde, ó tempo que a aloumiña con ollada triste: "Ti terás que facer de pai e de nai". Esa mesma foi a realidade que Chano lembraba dos tempos nos que o mestre de Trasdomonte ía á botica do seu pai. E moi semellante á que plasmou nunha reflexión do ano 1991, no primeiro número do efémero Xornal Diario pontevedrés, sobre Forcarei e ese mundo da emigración, que non me podo resistir a transcribir integramente para explicar como entendía Chano a propia relación coa súa vila natal: "Cando quero marcharme e soñar, cerro os ollos e aparezo en Forcarei. Nos lugares que conservo na miña memoria, quizais millorados polo paso do tempo ou adaptados ó meu gusto, pero vivos no meu maxín. Cando preciso atopar o siñificado dalgúns sentimentos teño que volver alá. Pra recordar a neve que queima nos ollos, o extenso cheiro a zocos, pizarrín e lameira da escola. Pra sentir o vento das noites de inverno chamar nas ventás, pra apalpar o calor do forno do pan mentres abrazaba as chamas. Forcarei está cheo de nomes de fonda sonoridade, de vellas raíces e cargados de novas historias por inventar: Xonxa, Aida, Caladiño, Casanova, Angustias, Dorinda, Queipo, Regina, Sabino, Evangelina, Cosme, Gloria, Farria, Herculina, Larés, Rosina, Aladino... poden ser os nomes dos protagonistas de épicas historias por descubrir. Forcarei vivía na anguria de camiños de esperanza, moitas veces sen retorno: Arxentina, México, Arxelia, Francia, Bilbao, Alemaña, Panamá, Venezuela, Suíza, Barcelona... Forcarei vivía esperando cartas que moitas veces nunca chegaron. Pero nunca perdemos a esperanza e seguimos indo ó Correo porque sabemos que algún día ten que chegar. Ten que chegar algo. Algo noso, sorprendente, novo e definitivo que non sabemos o que é, pero ten que chegar". Toda esa xente, dalgún xeito, é a protagonista coral da curtametraxe máis famosa do cinema galego.

Corre o ano 1984, con Chano a piques de cumprir os trinta, cando se pon mans á obra e se arrodea do equipo xa habitual de técnicos e actores —sobre a base do grupo de teatro Ditea, do que xurdirán, entre outros, Xosé M. Olveira "Pico" e Antón Casal—. Funda a productora Piñeiro, S.A., posteriormente mudada en Bubela S.L., e trasládase co equipo ás aldeas de Baíste e Rubillón, no municipio ourensán de Avión, veciño da Terra de Montes. Chano escribirá o ano 1985 no xornal La Región que Baíste e Rubillón son os verdadeiros protagonistas de "Mamasunción"... As películas de ambiente rural precisan que a xente e as pedras ou lousas ou madeiras falen a mesma fala, teñan o mesmo espírito. É fermoso ver esta comunión entre a xente e a terra. Por iso a actuación da xente na nosa película é tan natural, tan sinxela, sen artificiosidade nin esforzo teatral. A xente fai o que vai facendo tódolos días. Eu tiven a sorte de toparme coa xentiña de Rubillón e Baíste. Xente á que admiro por moitos motivos... Fala, como viramos ó comezo, da sagra comunión entre a xente e a terra, un postulado que antes xa tiñamos visto, entre outros e de xeito maxistral, no doutor Xoán Rof Carballo, que nos legou unha fermosa expresión desa afinidade tan particular: "Tanto coma a relación interhumana precisa o home a relación coas cousas inertes e cos seres vivos, co mundo animal e vexetal. Tanto como o agarimo tutelar precisa paisaxes. Esa paisaxe que formou co home unha unidade na súa infancia, esoutra parte de nós mesmos, da que, para ter que vivir, nos temos visto precisados a desvencellarnos coma dunha libranza nutriz ". Ou tamén na reflexión orteguiana de que hay que terminar por reconocer una afinidad entre el alma de un pueblo y el estilo de su paisaje. Por eso se fija aquel en este, porque le gusta. Cabería engadir, da man dun noso coterráneo, o sempre lúcido Manuel Cabada Castro, que quizais por iso "paisaxe " é, en galego, de xénero feminino —para rematar por asentar esa profunda identidade entre a muller e a terra—. Volvemos sempre á terra e á xentiña que lle dá sentido. A terra é, como apunta outro coterráneo, o xornalista X.M. Rivas Troitiño, algo máis ca locación na alma dos galegos.

Ese vencellamento telúrico tan claramente exposto en "Mamasunción" debeu de ser unha das claves do seu éxito entre a nosa xente, primeiro, e en todos aqueles lugares onde foi exhibida despois.

O outro protagonista de "Mamasunción" é Paco Farria, o mandadeiro carismático que facía as encomendas e lía as cartas á pouca xente que non sabía ler en Forcarei. Eu cheguei tamén a coñecer a Paco Farria, un home de quen todo aquel que o lembra fala ben e con respecto a pesar da súa bohemia e da súa afección polo viño —o Farria desdobrado que fai debeños polas corredoiras anticipa ó peneque que camiña polas rúas da xenial "Amanece que no es poco", de J.L. Cuerda—. Paco Farria foi un home con personalidade e prestancia a quen Chano lembraba, nunha colaboración que eu Ile pedín para o libro das festas de Forcarei do ano 93, titulada "Artistas de Forcarei", cos seguintes termos: Farria, o meu querido personaxe de película, foi un poeta descoñecido, amante da fermosa caligrafía e creador de poesías sen papel. Por suposto que non hai libros que nos permitan recoller e recordar os seus sentimentos, as súas dúbidas e ironías, os seus amores e desamores porque os versos máis sentidos asoman desde o corazón e quédanse na boca do creador ou no corazón do que escoita. Os sentimentos máis fondos brotan no aire pra ser recollidos e compartidos solo por quen ten sensibilidade. Farria facía poesías porque durmía no cárcere, inda que a min me dá que durmía no cárcere porque facía poesías. Alí topaba o máis seguro refuxio.
"Mamasunción" calou fondo na alma dun pobo que, por fin, se decataba do poder do cinema. Aínda que só fose unha sinxela curtametraxe, tivo a especial misión de levar a imaxe de Galicia, da emigración e da nostalxia polo mundo adiante. E fíxoo con moita repercusión. Cabe salientar que recibiu os seguintes premios: Gran premio do cine español no XXVI Festival Internacional de Bilbao 84; premio da Federación Internacional de Críticos en Oberhausen 85 (Alemania); premio da Federación Internacional de Cineclubes Cracovia 85 (Polonia); gran premio de curtametraxes no Festival de Figueira da Foz 85 (Portugal); gran premio do Festival de Tetuán 86 (Marrocos); segunda película máis votada polo público no Festival de Sydney 85 (Australia). Foi tamén exhibida nos festivais internacionais de Gante (Bélxica); Uppsala (Suecia); Toldheim (Noruega); Moscova (URSS); Melbourne (Australia); Newcastle (Inglaterra); Clermont Ferrand (Francia) e Buenos Aires (Arxentina).

Por primeira vez, o cinema galego era tido en conta fóra da nosa terra, comprobando que os sentimentos son universais por riba das linguas que os poidan separar. Reflectía a traxedia da emigración a través dunha historia ateigada de humanidade. Como pensaba Tarkovski —é preciso retornar unha e outra vez ós mestres—, a traxedia é un xénero que desvela as mesmas raíces da existencia humana, as verdades máis íntimas e os seus máis profundos significados. "Mamasunción" foi unha película con éxito polo xeito en como Chano a dotou desa carga tan fonda e tan real de humanidade. O segredo era que a xente non actuaba, senón que vivía —sentía, choraba e ría— no marco da súa propia aldea.