Unha cántiga do acervo folclórico de Montes reza así :


A Terra de Montes ten
de todo coma en botica
bos canteiros, bos gaiteiros
e bos cregos para dicir misa

Quizais non haxa outra maneira tan sinxela de definir a esta terra, na que sempre conviviron, conxunta e inseparablemente, o amor pola pedra labrada, a vida relixiosa xurdida do mosteiro de Aciveiro e as tradicionais romarías, animadas polos máis avezados gaiteiros.

O amor pola pedra labrada queda ben claro na prolixidade á hora de agromar mestres canteiros da talla de Pedro de Arén ou Manuel Cadavid, e tamén queda patente na forte e serea fermosura da pedra das pontes, dos cruceiros, das igrexas e do propio mosteiro, centro de vida relixiosa que chegou a ter unha Escola de Teoloxía Moral, fundada no século XV por San Gonzalo das Penas, abade que combinou o seu labor espiritual coa iniciativa de obras en pedra como a Ponte románica de Andón ou a antiga Ponte do Crego en Dúas Igrexas.

Nunca faltaron tampouco bos e renomeados gaiteiros, desde Diego de Cana, primeiro do que temos noticia na Terra de Montes, no século XVI, a Adelino Pichel, o Gaiteiro de Sorribas. O máis sobranceiro deles é Avelino Cachafeiro, o maxistral músico soutelán, loubado pola pluma do patriarca Castelao en afervoada crónica dos anos vinte. Avelino, que conformou co seu pai e cos seus irmáns o cuarteto Gaiteiros de Soutelo, foi ademais pintor e poeta, e o seu libro "Voando coas aas do Vento” sería prologado por don Ramón Otero Pedrayo. Poetas da terra tamén foron Benito Veloso Prado, autor da letra dun poema ó que poría música o artista aciveirense Manuel Villaverde, converténdoo nun pasodobre titulado "Viva Forcarei”, estreado no Centro Galego de Buenos Aires no ano 1924. Veloso Prado orienta as súas composicións cara a sátira e o sainete, e seus son os versos de Sangre Gorda e Un Morto que Fala. O xenial bardo Amado Carballo, fundador do hilozoísmo, veu pasar os últimos anos da súa vida a Sanguñedo e Soutelo, e alí se inspirou para compoñe-la súa obra póstuma O Galo.

No mundo das letras tamén temos que destaca-lo labor de Antonio Rodríguez Fraiz, que foi cronista oficial da Terra de Montes e verdadeiro arquivo humano de historias e lendas, autor dos libros "El Monasterio de Acibeiro”, "Canteiros e Artistas da Terra de Montes e Ribeiras do Lérez” e "Tierra de Montes. Torre-fortaleza do Castro y Jueces-merinos” entre outros; Xosé Manuel Rivas Troitiño, xornalista e autor da biografía do Gaiteiro de Soutelo, e Xosé Luis Barreiro Rivas, home de profunda formación humanística, doctor en Ciencias Políticas e autor de concienzudas obras de reflexión social e política, así como de un exhaustivo estudio sobre o Camiño de Santiago desde a súa perspectiva histórica.

Voltando ó campo das artes, cómpre lembrar a Virxilio Blanco, pintor presqueirense fundador da revista "Alborear” e recoñecido como auténtico mestre das vangardas de principios de século. Xosé María Barreiro Gómez, nacido en Loureiro, tamén é un dos grandes da pintura galega contemporánea, cun estilo de liña vigorosa e virtuoso no uso da cor que conforma un expresionismo robusto – especie de fauve galaico – . Fundou o denominado Prismatismo, que proclama o enriquecemento do tema por medio da descomposición das cores básicas. Os máis xoves, Muras e Gulías, tamén teñen que dicir no actual panorama da pintura, e os dous figuran entre o patrimonio pictórico do Concello de Forcarei, xunto con veteranos como Mario Dapena e José Luis Mora.

En Forcarei naceu e viviu a súa infancia o director de cinema Chano Piñeiro, autor das loubadas "Mamasunción” e "Sempre Xonxa” – primeira longametraxe do cinema galego – , e tamén o seu amigo e colaborador, autor das bandas sonoras de tódalas súas películas, Pablo Barreiro.

Vencellados asimesmo ó eido da imaxe están Manuel Barreiro e Virxilio Viéitez, fotógrafos que recolleron fidelisimamente o espírito das xentes de Montes, o primeiro autor de fermosas estampas do Forcarei dos anos corenta e cincuenta, e o soutelán Virxilio recoñecido nos últimos anos como un dos máis avezados retratistas do mundo da emigración.

Cartel de Sempre Xonxa, de Chano Piñeiro

"Arginas" (canteiros) traballando, de Xesús Muras

Portada do libro sobre o mosteiro de A.Rodríguez Fraiz